 |
سه فرمول کلیدی برای درک منطق منازعه در خاورمیانه: دیدگاه باری بوزان |
|
| نوشتار به یکی از نکته های عمیق بوزان در باب خاورمیانه و بویژه شرق خاورمیانه می پردازیم. بوزان این نکات را پنج سال پیش گفته است، اما گذر سالها و مرور تحولات پنج سال اخیر، اهمیت و عمدتاً صحت تحلیل بوزان را نشان می دهند |
توضیح
باری بوزان، از نظریه پردازان پرآوازه امنیت بین الملل است. او طی سی سال اخیر دهها کتاب و مقاله معتبر و موثر نگاشته و در بنیانگذاری مکتب کپنهاگ و مکتب انگلیسی، نقش تعیین کننده ای داشته است. بوزان به مسائل خاورمیانه نیز پرداخته است و طی سفرهایی علمی به ایران در مراکز مطالعاتی مهمی، سخنرانی کرده است. در این نوشتار به یکی از نکته های عمیق بوزان در باب خاورمیانه و بویژه شرق خاورمیانه می پردازیم. بوزان این نکات را پنج سال پیش گفته است، اما گذر سالها و مرور تحولات پنج سال اخیر، اهمیت و عمدتاً صحت تحلیل بوزان را نشان می دهند. او معتقد است خاورمیانه، بواسطه پاره ای عوامل، که در زیر می آید، ذاتاً منازعه پرور است و درک ریشه و شیوه این منازعه، مستلزم توجه به سه فرمول به هم پیوسته زیر می باشد؛
فرمول اول: خاورمیانه منطقه ای است با چندین کانون متخاصم
باری بوزان تصریح می کند که امنیت در خاورمیانه یک معما (Dillema) است. برخلاف معنای متداول معما در زبان فارسی، بوزان بر آن است که یک موضوع یا حرکت، هنگامی معماست که پیگیری آن یا اندیشه به آن، نتیجه عکس داشته باشد. بر این اساس بوزان تأکید دارد بر اینکه «در خاورمیانه، دوستی یک بازیگر با بازیگر دیگر، حتماً متضمن خصومت با بازیگر دیگر است.» به عنوان مثال نزدیکی ترکیه به اسراییل، حتماً موجب تضعیف سوریه و ایران است یا نزدیکی ایران به عربستان سعودی، لزوماً موجب طرد اسراییل و دیگر بازیگران کوچک منطقه است.
به باور بوزان، این خصیصه، ویژه خاورمیانه است. در اتحادیه اروپا اینگونه نیست که نزدیکی فرانسه به هلند حتماً به معنای تضعیف آلمان باشد یا نزدیکی انگلیس به آلمان موجب تضعیف فرانسه شود. از اینرو فرمول اول برای درک منازعه و تعاملات خصومت آمیز در خاورمیانه این است که در این منطقه ی پرماجرا، هر حرکتی متضمن بازتابی ضد امنیتی است. در قالب این فرمول می توان بازتابهای تحولات زیر را مورد توجه قرار داد:
عکس العمل کشورهای منطقه نسبت به توان هسته ای ایران
عکس العمل کشورهای منطقه نسبت به تشکیل دولت مدرن و دموکراتیک در عراق
عکس العمل کشورهای منطقه نسبت به تشکیل شورای همکاری خلیج فارس
عکس العمل کشورهای منطقه نسبت به پیوند استراتژیک ایران ـ سوریه
عکس العمل کشورهای منطقه نسبت به نزدیکی ترکیه ـ اسراییل
و ...
مرور مناسبات دولتهای منطقه در خلال یک دهه اخیر، نشان از تشخیص دقیق بوزان دارد. او به درستی تصریح نموده است که تصمیم کشورهای منطقه به ارتقای امنیت خود، سبب تولید نا امنی و چه بسا پاتک علیه کشور اخیر می شود و این امر، به دلیل مدت، شدت و تنوع خصومت بین بازیگران منطقه است. نتیجه فرمول اول، این است که هر بازیگری باید بازتابهای تصمیم و رفتار خود را محاسبه کند و اساساً انتظار همراهی بازیگران رقیب را نداشته باشد.
فرمول دوم؛ امنیتی دیدن (Securitization) بیشتر، اجتماعی ـ سیاسی دیدن کمتر
امنیتی کردن یا امنیتی دیدن موضوعات در خاورمیانه تابعی از درک نخبگانی است که عمدتاً در مرحله بقا (survival) به سر می برند و این نخبگان بنا به دلایل متعدد، کشور و یا حکومت خود را در معرض خطر می بینند و اندیشه بازدارندگی سراسر ذهن آنها را اشغال کرده است. بازیگرانی که دغدغه بقا دارند، معمولاً از اندیشیدن به افقهای آتی و سیاسی ـ اجتماعی دیدن موضوع باز می مانند. بوزان تصریح می کند که طی شصت سال اخیر، خاورمیانه شاهد هفت جنگ مهیب بوده است که هر کدام نتایج تعیین کننده ای داشته اند. وقوع پی در پی جنگها و استعداد شگرف تجاوز به سرزمینهای دیگر یا سلاخی مخالفین (Politycide)، سبب شده اند بازیگران منطقه ای همدیگر را امنیتی ببینند و چنین ذهنیتی تشکیل و تقویت پیوندها را منتفی ساخته است. ذهنیت امنیتی همچون سایه سنگینی است که موجب رشد اندک و ناقص گیاه می شود و آن را از بالندگی و پیچیدگی باز می دارد.
طبق تحلیل بوزان، دولتهای خاورمیانه بواسطه گذشته و تجربه خود، تحولات و تحرکات داخلی و خارجی را به راحتی امنیتی می کنند و همین امنیتی کردن، مدارهای منازعه و تنش را پررنگ تر می سازد.
فرمول سوم: بافتار منطقه ایی (Regional Complexe) امنیت
بوزان واضع نظریه «مجموعه های منطقه ای» (Regional Complexes) در مطالعات امنیتی و روابط بین الملل است. این نظریه او شباهت زیادی به نظریه رویارویی تمدنها دارد که در سال 1993 از سوی ساموئل هانتینگتن مطرح شد. بوزان، جهان را به هفت منطقه جداگانه تقسیم کرده ـ تصریح می نماید که هر منطقه ای فرمول امنیتی ویژه خود را دارد و شیوه حل منازعه (Conflict Resolution) بین مناطق، از یکی به دیگری قابل تعمیم نیست. از اینرو، خاورمیانه مانند منطقه آمریکا، اروپا، آسیای شرقی، آفریقا، آمریکای جنوبی و ... فرمول ویژه امنیتی دارد. او مشابهت های درون منطقه ای را بسیار پر رنگ می بیند و معتقد است که مقولاتی چون تداخل جریانهای قومی، ملی، دینی، مذهبی و بین المللی، با سرعت و به سهولت، خاورمیانه را نظاره گر نزاعهای خونین ساخته است. توصیه بوزان در این باب آن است که فرمول غرب برای حل بحرانهای متداخل خاورمیانه بی معنی و حتی تشدید کننده است. مخاطب متون بوزان بلافاصله کنجکاو می شود تا فرمول خاورمیانه ای درک و حل بحران را دریابد اما او با توسل به تاریخ نیم قرن اخیر، مخاطب خود را ناامید می سازد، چرا که به باور او، خاورمیانه منطقه ای کشمکش ساز و محل دائمی نزاع بین قدرتها و گروههای متخاصم است و همین کشمکش به قدرتهای دیگر نیز رخصت می دهد میدان منازعه خود را به این منطقه انتقال دهند. عنوان یکی از مقالات مشهور او این است: «منطقه خاورمیانه: استمرار منازعه سازی».
منابع:
برای اطلاع از سایر دیدگاههای باری بوزان رجوع کنید به:
نصری، قدیر، «مکتب کپنهاگ: مبانی نظری و موازین عملی»، فصلنامه مطالعات دفاعی و امنیتی، شماره 36، پاییز 1382.
نصری، قدیر، «بافتار منطقه ای امنیت»، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 33، پاییز 1383.
نصری، قدیر، بررسی و نقد کتاب «مناطق و قدرتها: ساختار امنیت بین الملل»، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 32، تابستان 1383.
گغتنی است کتاب مذکور در سال 1387 توسط آقای دکتر رحمن قهرمانپور ترجمه و از سوی همین ناشر منتشر شد.
نظرات شما عزیزان:
| 
تبادل
لینک هوشمند
خبرنامه وب سایت:
آمار
وب سایت:
